Het platteland had altijd het imago van rust. Maar dit is aan het veranderen. De stikstof- en de hieraan gekoppelde biodiversiteitscrisis zet de relatie tussen landbouw en natuur onder druk. En of dat niet genoeg is, de klimaat- en wateropgaven vragen ook om actie. En dan is er in dit land ook nog een grote woningbouwopgave.
Door Keimpe Wieringa en Irene van Dorp
Het kabinet heeft richtinggevende emissiereductiedoelstellingen voor stikstof op een kaart gepresenteerd. Deze kaart beheerste in de zomer van 2022 het debat: in Den Haag, op de provinciehuizen en bij de boeren thuis aan de keukentafel. De opgave in sommige gebieden is zeer groot, met name in gebieden die grenzen aan natuurgebieden. De opdracht ligt nu bij de provincies om hier in een gebiedsgerichte aanpak mee verder te gaan.
Het afgelopen jaar hebben wij een werkgroep begeleid die zich gebogen heeft over de vraag hoe de gebieden, die grenzen aan Natura2000-gebieden, kunnen bijdragen aan de oplossing van de grote opgaven voor biodiversiteit, stikstof, klimaat, water en landbouw en welke uitgangspunten hierbij leidend moeten zijn. De werkgroep bestond uit vertegenwoordigers van landbouw- en natuurorganisaties, rijk en provincies. We hebben in de afgelopen maanden samen een reis gemaakt. Wat viel ons op?
Wat zijn overgangsgebieden Natura 2000?
Volgens de leden van de werkgroep zijn overgangsgebieden Natura 2000:
‘Overwegend agrarische gebieden grenzend aan Natura2000-gebieden. Deze gebieden leveren een bijdrage aan de gunstige staat van instandhouding voor behoud en herstel van de biodiversiteit in Natura2000-gebieden. Systeemherstel is hiervoor noodzakelijk. Opgaven voor biodiversiteit, stikstof, klimaat, water en landbouw worden in de overgangsgebieden gelijktijdig aangepakt.’
Zes lessen voor een gebiedsgerichte aanpak in overgangsgebieden Natura 2000
Toen we het eens waren over wat Natura2000-overgangsgebieden zijn, hebben we ons gebogen over de vraag wat, gezien de opgaven, een passende aanpak in deze gebieden is. Hiervoor heeft de werkgroep verschillende gebiedsprocessen onder de loep genomen. We lieten ons o.a. inspireren door het project van de zeven melkveehouders op Schiermonnikoog en de totstandkoming van de grondcoöperatie Rijkdom in de provincie Friesland. Ook hebben we de literatuur erop nageslagen om uitgevoerde evaluaties op te halen, zoals het project Ruimte voor de Rivier en Reconstructie zandgebieden. We hebben dit aangevuld met onze ervaringen vanuit Wing in het begeleiden van gebiedsprocessen.
Dit resulteert in zes lessen voor een gebiedsgerichte aanpak die wat ons betreft in alle gebieden ingezet kunnen worden:
- Heldere opgaven en doelen zijn noodzakelijk. De doelen moeten gezamenlijk erkend worden. Een mate van urgentie is van belang anders komt het proces niet van de grond.
- Ontwikkel gezamenlijk een wenkend perspectief voor het gebied: welke kwaliteit willen we? De landbouw is een belangrijke gebruiker in deze gebieden dus is het evident dat deze sector veel aandacht krijgt. Welke nieuwe verdienmodellen zijn haalbaar in dit gebied en wat is hiervoor nodig?
- Een generieke aanpak is ook nodig: bekijk het gebied in samenhang met andere gebieden. Overgangsgebieden zijn niet geïsoleerd. Ze staan in open verbinding met de rest van Nederland en het buitenland. Een coherente aanpak is nodig om negatieve neveneffecten te voorkomen doordat de problemen verplaatsen naar een ander gebied.
- Organiseer een open dialoog in een veilige omgeving: participatie, transparantie en vertrouwen zijn essentieel. Dit klinkt als een open deur, maar veel gebiedsprocessen sneuvelen juist door een gebrek hieraan.
- Zorg voor een stevige bestuurlijke organisatie: coherentie en continuïteit zijn van belang. Gebiedsprocessen vergen een lange adem en dit kan soms spanning opleveren met korte politiek-bestuurlijke cycli. Gebiedspartijen willen betrouwbare afspraken maken en rekenen dus op de overheid. Hierbij is het ook belangrijk om expliciet te maken wie welke verantwoordelijkheid heeft.
- Zorg voor een goed gevulde instrumentenkoffer: grond en grondposities zijn de schakel in een gebiedsproces. De rest komt dan ‘vanzelf’, want er is een rijkdom aan verschillende financieringsconstructies te bedenken. Het nieuwe transitiefonds zal een belangrijke katalysator zijn, o.a. door de stimulering van natuurinclusieve landbouw, landschapsgrond, en opkopen of verplaatsen van bedrijven.
Op basis van de actualiteit willen we de eerste les nader duiden. In de startnotitie van het NPLG is een kaart opgenomen met geografische ringen van 1 kilometer rond Natura2000-gebieden. Het is verstandig om de opgave helder neer te zetten, maar wees terughoudend in een strikte ruimtelijke afbakening. Dit kan belemmerend werken in een gebiedsproces. De oplossing van het vraagstuk kan mogelijk net buiten het vooraf ingetekende gebied liggen. Uiteraard moeten de afspraken juridisch en financieel geborgd zijn, ook ruimtelijk, maar dan als resultante van het gebiedsproces.
Hoe gaat onze reis verder?
De komende tijd wordt het spannend in de overgangsgebieden. De urgentie is groot, sommige provincies zijn al aan de slag en in andere provincies worden gebiedsprocessen opgestart. De werkgroep gaat door en ook als Wing blijven we betrokken. Ons doel is om een nieuw verhaal te maken voor overgangsgebieden: een verhaal waar landbouw en natuur met perspectief weer kunnen samengaan.